Home
Valerianus en Gallienus
Publius Licinius Valerianus, volgens Aurelius Victor bijgenaamd colobius wat 'onderhemd' betekent, is als we de schrijver Malalas mogen geloven rond 199 geboren. Deze datum klopt wel ongeveer maar over het algemeen beschrijft Malalas veel feiten verwarrend en verkeerd. Zo laat hij Valerianus op 61 jarige leeftijd bij Milaan sterven terwijl dit in werkelijkheid Gallienus was. Gallienus op zijn beurt laat hij op 50 jarige leeftijd te Rome sterven aan een ziekte. Dat Gallienus ongeveer 50 moet zijn geweest toen hij stierf vermeld ook Aurelius Victor. De vrouw van Valerianus was zonder twijfel Egnatia Mariniana die waarschijnlijk kort voor zijn aantreden als keizer is gestorven. Er zijn postuum munten op haar naam geslagen o.a. gedateerde exemplaren te Viminacium. Valerianus kwam volgens Aurelius Victor uit een gegoede Romeinse (senatoren) familie maar was hij ook dom en zeer onverschillig en qua geest en daden niet geschikt voor een bestuurlijke functie. Dit doet wat vreemd aan omdat hij waarschijnlijk onder Severus Alexander consul suffectus is geweest en als onderhandelaar gefunctioneerd had tussen de senaat en de beide Gordiani in noord Afrika die zich tegen keizer Maximinus hadden verklaard (Zosimus). Hij was verder onder alle keizers daarna een belangrijk man (Zonaras en Zosimus). Ook de Historia Augusta, die erg negatief is over zijn zoon Gallienus, roemt Valerianus en zijn kwaliteiten en beschrijft hoe de senatoren eensgezind waren om hem aan te stellen als censor.
Aurelius Victor schreef dat Licinius Valerianus door het leger, welke was samengetrokken in de nabijheid van Rhaetia vanwege het ieder moment kunnen uitbreken van een oorlog, het imperium aangeboden kreeg. Dit zal gebeurd zijn na het bekend worden van de nederlaag en dood van Trebonianus Gallus en zijn zoon Volusianus in de strijd tegen Aemilianus. Voordat Valerianus het op zou nemen tegen Aemilianus is hij zelf of een deel van zijn leger waarschijnlijk eerst richting de Balkan getrokken, de streek waar Aemilianus door de troepen tot keizer was verkozen. Door de legioenen van Dacia en Moesia superior, al dan niet met geweld, voor hem te winnen zou hij voorkomen om niet door hen in de rug aangevallen te kunnen worden. Te Viminacium zijn in deze vroege periode munten voor hem geslagen met de tekst IMP P LIC VALERIANO AVG. Het gebruik van de dativus bij keizersnamen werd vaker gebruikt te Viminacium. In deze vorm werd de munt opgedragen AAN de keizer Valerianus. Van deze emissie zijn drie keerzijde typen bekend; FIDES MILITVM, VICTORIA GERMANICA en VIRTVS AVG waarbij opvalt dat AVG is geschreven met slechts één G wat impliceert dat hij alleen keizer was. De keerzijde typen laten zien dat het leger zich aan hem trouw verklaarde, dat hij dapper (VIRTVS) was en een overwinning op de Germanen op zijn naam had staan. Waarschijnlijk hadden bepaalde Germaanse stammen van de uitgebroken burgeroorlog gebruik gemaakt en waren zij langs de Donau grens binnen gevallen maar werden door Valerianus verslagen. Na deze emissie verscheen een tweede emissie met de identieke voorzijde tekst IMP P LIC VALERIANO AVG. Toen deze emissie werd geslagen moet Gallienus wel reeds mede Augustus zijn geweest getuige de dubbele G in de keerzijde tekst VIRTVS AVGG.
| 1e emissie uit Viminacium geslagen in de periode juli-september 253. Tekst: IMP P LIC VALERIANO AVG. De drie hier volgende antoniniani zijn de meest vroege munten van Valerianus. Zijn zoon Gallienus was tijdens de uitgifte nog geen medekeizer. Dit is mede te zien aan het AVG met slechts één G op de munt met VIRTVS AVG. De munten hebben voor Gallienus dan ook geen equivalenten. | |
 |
Göbl 792, Viminacium. Antoninianus geslagen op naam van Valerianus alleen. |
 |
Göbl 793, Viminacium. Antoninianus geslagen op naam van Valerianus alleen. Voorzijde: bebaard portret van Valerianus met stralenkroon naar rechts gehuld in paludamentum. Tekst: IMP P LIC VALERIANO AVG (Imperator Publius Licinius Valerianus Augustus). Keerzijde: Victoria naar links met palmtak en steunend op schild. Tekst: VICTORIA GERMANICA |
 |
Göbl 794, Viminacium. Antoninianus geslagen op naam van Valerianus alleen. Voorzijde: bebaard portret van Valerianus met stralenkroon naar rechts gehuld in paludamentum. Tekst: IMP P LIC VALERIANO AVG (Imperator Publius Licinius Valerianus Augustus). Keerzijde: Virtus naar links met schild en speer en Victoria op de hand. Tekst: VIRTVS AVG |
| 2e emissie uit Viminacium geslagen in de periode september-oktober 253. Tekst: IMP P LIC VALERIANO AVG. Gallienus was hier reeds mede Augustus maar er bestaan geen equivalenten geslagen op zijn naam. | |
 |
Göbl 795, Viminacium. Antoninianus geslagen op naam van Valerianus. Voorzijde: bebaard portret van Valerianus met stralenkroon naar rechts gehuld in paludamentum. Tekst: IMP P LIC VALERIANO AVG (Imperator Publius Licinius Valerianus Augustus). Keerzijde: Virtus naar links met schild en speer en Victoria op de hand. Tekst: VIRTVS AVGG |
| As, marti pacifero. | Göbl 796, Viminacium. |
| As, votis / decenna / libus. | Göbl 797, Viminacium. |
Eind augustus begin september 253 nam Valerianus het op tegen Aemilianus welke in de buurt van Spoleto (gelegen in het Italiaanse Umbrië) snel werd verslagen. Zosimus beschreef dat Valerianus een grote troepenmacht over de Alpen Italië binnen bracht. Met dit leger voelde hij zich zeker van zijn overwinning op Aemilianus. De soldaten van Aemilianus zagen in hun leider meer een gewoon soldaat dan een keizer en zij ruimden hem uit de weg. Toen het nieuws van Valerianus overwinning te Rome bekend werd accepteerde de senaat hem als keizer en werd vanaf september 253 te Rome op zijn naam gemunt.
Gallienus, de zoon van Valerianus, werd in de beginperiode blijkbaar beschouwd als Caesar. Eutropius en Orosius weten bijvoorbeeld te vermelden dat Gallienus de titel Caesar kreeg van de senaat. Ook bij Zosimus lijkt men te kunnen lezen dat Gallienus niet gelijk medekeizer werd. Zo schrijft hij dat Valerianus, die het hele rijk in gevaar zag, zijn zoon Gallienus met hem in de regering associeerde. Dit impliceert dat dit op een later tijdstip gebeurd zou kunnen zijn dan het tot keizer uitroepen van Valerianus zelf. Valerianus moet al snel te kennen hebben gegeven dat zijn zoon medekeizer moest worden want er bestaan geen munten van Gallienus als Caesar buiten enkele provinciale uitgaven uit Asia Minor (Peachin 1988). Dat de officiële status van Gallienus in het begin niet overal eenduidig bekend moet zijn geweest heeft aanleiding gegeven tot het verschijnen van het artikel Gallienus Caesar (?) door Michael Peachin. Op mijlstenen uit Numidia wordt de indruk gewekt dat men daar Gallienus als Caesar kende. Een andere mijlsteen uit Numidia bewijst dat Gallienus in ieder geval op 22 oktober 253 bekend was als medekeizer (CIL VIII 2482 = 17976 = ILS 531). Soldaten van het legio III Augusta droegen een eerbetoon op aan Victoria voor Valerianus en Gallienus die hier co-Augusti worden genoemd. In Egypte werd hun regering vanaf 26 oktober 253 bevestigd.
Het lijkt er op dat Valerianus zijn officiële dies imperi heeft gerekend vanaf de dood van Gallus en Volusianus namelijk vanaf eind juni begin juli 253 waarmee hij de regering van Aemilianus negeerde. Hij wisselde zijn tribunicia potestas mogelijk vanaf augustus/september 253 nadat hij officieel door de senaat als keizer was geaccepteerd en zijn zoon Gallienus als medekeizer nam. In 254 zijn Valerianus en Gallienus beiden TRP II en beiden consul waarbij Valerianus COS II is en Gallienus COS. Valerianus heeft Gallienus dus laten meedelen in zijn TRP I over de periode eind juni begin juli t/m september 253. Er zijn Antoniniani bekend van Gallienus met een vroege lange voorzijde tekst en op de keerzijde twee ineengeslagen handen met de tekst: CONCORDIA AVGG welke mogelijk uit deze vroege periode van september 253 stammen. De lange teksten zijn bijvoorbeeld IMP C P LIC VALERIANVS AVG en IMP C P LIC GALLIENVS AVG. Verondersteld wordt dat Valerianus de eerste keer consul was onder Alexander Severus als consul suffectus. Zo niet dan heeft hij mogelijk het laatste deel van het jaar 253 het consulschap als suffectus overgenomen van Gallus. Gedateerde munten van Valerianus en Gallienus kunnen verwarring geven met betrekking tot de TRP en COS aanduidingen. Het consulschap ging steeds in op 1 januari maar de tribunicia potestas werd zowel voor Valerianus als Gallienus waarschijnlijk vernieuwd rond augustus/september. Reeds onder Philippus werd gebroken met de traditie dat de tribunicia potestas werd vernieuwd op 10 december zoals sinds de regering van Traianus het geval was geweest (Armstrong 1987). De 10e december werd voor de tribunicia potestas wisseling gebruikt omdat op deze dag de 10 tribuni plebis werden gekozen en geïnstalleerd.
Bovenstaande geeft aanleiding tot de volgende tabel:
| Valerianus: | Periode: | Gallienus: |
| TRP COS | Juni/Juli 253 - september 253 | TRP |
| TRP II COS | September 253 – 31 December 253 | TRP II |
| TRP II COS II | Januari 254 - September 254 | TRP II COS |
| TRP III COS II | September 254 – 31 December 254 | TRP III COS |
| TRP III COS III | Januari 255 - September 255 | TRP III COS II |
| TRP IIII COS III | September 255 – 31 December 255 | TRP IIII COS II |
| TRP IIII (COS III) | Januari 256 - September 256 | TRP IIII COS (II) |
| TRP V (COS III) | September 256 – 31 December 256 | TRP V COS (II) |
| TRP V COS IIII | Januari 257 - September 257 | TRP V COS III |
| TRP VI COS IIII | September 257 – 31 December 257 | TRP VI COS III |
| TRP VI (COS IIII) | Januari 258 - September 258 | TRP VI COS (III) |
| TRP VII (COS IIII) | September 258 – 31 December 258 | TRP VII COS (III) |
| TRP VII (COS IIII) | Januari 259 - September 259 | TRP VII COS (III) |
| TRP VIII (COS IIII) | September 259 – 31 December 259 | TRP VIII COS (III) |
| TRP VIII (COS IIII) | Januari 260 - September 260 | TRP VIII COS (III) |
| September 260 – 31 December 260 | TRP IX COS (III) | |
| Januari 261 - September 261 | TRP IX COS IIII | |
| September 261 – 31 December 261 | TRP X COS IIII | |
| Januari 262 - September 262 | TRP X COS V | |
| September 262 – 31 December 262 | TRP XI COS V | |
| Januari 263 - September 263 | TRP XI COS (V) | |
| September 263 – 31 December 263 | TRP XII COS (V) | |
| Januari 264 - September 264 | TRP XII COS VI | |
| September 264 – 31 December 264 | TRP XIII COS VI | |
| Januari 265 - September 265 | TRP XIII COS (VI) | |
| September 265 – 31 December 265 | TRP XIV COS (VI) | |
| Januari 266 - September 266 | TRP XIV COS VII | |
| September 266 – 31 December 266 | TRP XV COS VII | |
| Januari 267 - September 267 | TRP XV COS (VII) | |
| September 267 – 31 December 267 | TRP XVI COS (VII) | |
| Januari 268 - September 268 | TRP XVI COS (VII) |
Volgens de lijst met consuls zoals deze door de kroniekschrijver van 354 is opgesteld is Valerianus vier maal consul geweest namelijk ergens vóór 254, in 254, 255 en 257. Gallienus is zeven maal consul geweest namelijk in 254, 255, 257, 261, 262, 264 en 266.
De Egyptische jaren van Valerianus en Gallienus begonnen te tellen na 29 augustus 253. De tetradrachmen die bekend zijn van Aemilianus zijn voorzien van een B (jaar 2) dus moeten geslagen zijn na 29 augustus 253. De dood van Aemilianus moet ca. september 253 zijn geweest, in oktober 253 demobiliseerde Valerianus de legioenen.
| Valerianus: | Periode: | Gallienus: | ||
| A |  |
oktober 253 - 28 augustus 254 | A |  |
| B |  |
29 augustus 254 - 28 augustus 255 | B |  |
| Γ |  |
29 augustus 255 - 28 augustus 256 | Γ |  |
| Δ |  |
29 augustus 256 - 28 augustus 257 | Δ |  |
| E |  |
29 augustus 257 - 28 augustus 258 | E |  |
| S |  |
29 augustus 258 - 28 augustus 259 | S |  |
| Z |  |
29 augustus 259 - 28 augustus 260 | Z |  |
| 29 augustus 260 - 28 augustus 261 | H |  |
||
| 29 augustus 261 - 28 augustus 262 | Θ |  |
||
| 29 augustus 262 - 28 augustus 263 | I |  |
||
| 29 augustus 263 - 28 augustus 264 | IA |  |
||
| 29 augustus 264 - 28 augustus 265 | IB |  |
||
| 29 augustus 265 - 28 augustus 266 | IΓ |  |
||
| 29 augustus 266 - 28 augustus 267 | IΔ |  |
||
| 29 augustus 267 - 28 augustus 268 | IE |  |
||
| 29 augustus 268 - 28 september 268 | IS | |||
| Salonina: | Periode: | Valerianus II: | ||||
| A | oktober 253 - 28 augustus 254 | A | ||||
| B | 29 augustus 254 - 28 augustus 255 | B | ||||
| Γ | 29 augustus 255 - 28 augustus 256 | Γ | ||||
| Δ | 29 augustus 256 - 28 augustus 257 | Δ |  |
|||
| E | 29 augustus 257 - 28 augustus 258 | E |  |
|||
| Saloninus: | ||||||
| S | 29 augustus 258 - 28 augustus 259 | S |  |
|||
| Z | 29 augustus 259 - 28 augustus 260 | Z |  |
|||
| Macriani: | ||||||
| H | 29 augustus 260 - 28 augustus 261 | H | A |  |
||
| Θ | 29 augustus 261 - 28 augustus 262 | |||||
| I | 29 augustus 262 - 28 augustus 263 | |||||
| IA | 29 augustus 263 - 28 augustus 264 | |||||
| IB | 29 augustus 264 - 28 augustus 265 | |||||
| IΓ | 29 augustus 265 - 28 augustus 266 | |||||
| IΔ | 29 augustus 266 - 28 augustus 267 | |||||
| IE | 29 augustus 267 - 28 augustus 268 | |||||
| IS | 29 augustus 268 - 28 september 268 | |||||
De munten voor Salonina zijn geslagen vanaf het Egyptische jaar B. De munten voor Valerianus II zouden volgens Göbl kunnen bestaan vanaf het jaar B (254/255). Dergelijke exemplaren heb ik nog niet gezien, evenals exemplaren voorzien van een Γ (255/256). Exemplaren voor Saloninus kunnen bestaan vanaf het jaar E (257/258) en bestaan zeker uit het jaar S en H (zie tabel). Het jaar A (1 = september 260 - 28 augustus 261) van Macrianus en Quietus viel samen met het jaar H (8) van Gallienus. Zij worden in Egyptische papyri vermeld als heersers op 29 september 260. Zij worden ook nog genoemd in een jaar B (2 = 29 augustus 261 - ? 261) welke samenvalt met Gallienus jaar Θ (9). Quietus werd mogelijk vermoord in december 261 te Emesa.
Literatuur:
[Aurelius Victor] - Liber de Caesaribus (ca. 320-390).
[Malalas] – Chronographia (ca. 490-570).
[Zosimus] – Historia Nova (ca. 498-518).
[Zonaras] – Epitome Historiarum (ca. 1150).
[Historia Augusta] – zou geschreven zijn door Aelius Lampridius, Aelius Spartianus, Iulius Capitolinus, Vulcacius Gallicanus, Trebellius Pollio en Flavius Vopiscus (ca. eind 4e eeuw).
[Göbl 2000] - Die Münzprägung der Kaiser Valerianus I./Gallienus/Saloninus (253/268), Regalianus (260) und Macrianus/Quietus (260/262). MIR Bd. 36. Wien 2000.
[Eutropius] - Breviarium Historiae Romanae (ca. 330-380).
[Orosius] – Historiae Adversum Paganos (ca. 385-420).
[Peachin 1988] - M. Peachin, Gallienus Caesar (?) Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 74 (1988) 219–224.
[Armstrong 1987] - David Armstrong, Tribunician Dates of the Joint and Separate Reigns of Valerianus and Gallienus: A Plea for the August-September Theory. Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, Bd. 67 (1987), pp. 215-223.
[Kroniekschrijver 354] - Een codex geschreven als geschenk voor ene Valentinus. De codex bevat een geillistreerde kalender voor het jaar 354, een lijst met namen van de consuls, prefecten en bischoppen van de stad Rome tot aan die datum. De kalligrafie en de tekeningen zijn van de hand van Furius Dionysius Filocalus.